«¿BAʼAX le jaajoʼ?» Bey kʼáataʼabik tiʼ Jesús le táan u juzgartaʼal tumen le romano Poncio Pilatooʼ, le máax gobernart Judea teʼ yáax siglooʼ (Juan 18:38). U jaajileʼ Pilatoeʼ maʼ u kʼáat kaʼach u yojéelt baʼax le jaajoʼ; maʼ xaaneʼ mix tu creertik wa yaniʼ. Maʼ xaaneʼ ku tuklikeʼ le jaajoʼ letiʼe baʼax ku kaʼansaʼal tiʼ máakoʼ wa letiʼe baʼax ku chʼaʼtuklik u creertikoʼ. Ku tuklik waleʼ maʼ tu páajtal u yojéeltaʼal u jaajil. Bejlaʼa xaneʼ yaʼab máax bey u tuukuloʼ.

Tu luʼumil Europa teʼ siglo 16, yaʼab máakeʼ maʼ u yojloʼob baʼax unaj u creertikoʼobiʼ. ¿Baʼaxten? Tumen tu chichniloʼobeʼ kaʼansaʼabtiʼob unaj u creertikoʼob tuláakal le baʼax ku yaʼalik le papaoʼ wa tuláakal le baʼax ku yaʼalaʼal teʼ iglesiaoʼ. Baʼaleʼ teʼ kʼiinoʼoboʼ káaj u sen uʼuyaʼal túumben kaʼansajoʼob maʼ tiʼ le Iglesia u taaloʼoboʼ. ¿Bix jeʼel u yojéeltikoʼob máakalmáak u jaajileʼ?

Teʼ kʼiinoʼoboʼ anchaj yaʼab máakoʼob jach tu tsʼáaj u yóol u kaxtoʼob u jaajil. Teʼ xookaʼ yaan k-tʼaan tiʼ óoxtúuliʼ. * ¿Bix úuchik u kʼaj óoltikoʼob baʼax jaaj tiʼ baʼax maʼ jaajiʼ? ¿Baʼax kʼuch u naʼatoʼob? Koʼox ilik.

Wolfgang Capitoeʼ desde tu táankelmil jach ku creertik Dios. Tu xokaj u doctoril, u licenciadoil bey xan teología (le baʼaxoʼob yaan yil yéetel Diosoʼ). Tu jaʼabil 1512, tu beetaj u sacerdoteil, yéetel ka tsʼoʼokeʼ u arzobispoil tu kaajil Maguncia.

Tu káajbaleʼ Capitoeʼ tu yóotaj u chan jetsʼkúunt le reformadoroʼoboʼ —le máaxoʼob kaʼansik baʼaloʼob ku bin tu contra le Iglesia Catolicaoʼ—. Baʼaleʼ maʼ úuch tiʼ leloʼ Capitoeʼ tu nupuba yéeteloʼob. Le ka kʼáataʼabtiʼ baʼaxten ku kaʼansik yaanal baʼaleʼ, le historiador James M. Kittelsonoʼ ku yaʼalikeʼ bey tu núukilaʼ: «Le Bibliaoʼ letiʼe baʼax unaj u meyaj tiʼ máak utiaʼal u yilaʼal wa jaaj le baʼax ku kaʼansaʼaloʼ, tumen chéen le Biblia aʼalik u jaajiloʼ». Capitoeʼ kʼuch u naʼateʼ maʼ jaaj wa ku suut bakʼil le waaj yéetel kʼiʼikʼil le vino jeʼex u kaʼansik le Iglesiaoʼ, tu naʼataj xaneʼ maʼ maʼalob ka adorartaʼak le santoʼoboʼ. (Ilawil le cuadro « Tu xakʼaltoʼob ‹utiaʼal u yilkoʼob wa jaaj›».) Tu jaʼabil 1523, Capitoeʼ xuʼul u beetik u arzobispoil, ka bin kajtal tu kaajil Estrasburgo, junpʼéel tiʼ le kaajoʼob tuʼux maas yaʼabchaj le reformadoroʼoboʼ.

Tu yotoch Capito yaan Estrasburgoeʼ tiʼ ku muchʼkuba kaʼach máakoʼob maʼ tu éejemtikoʼob baʼax ku kaʼansik u iglesiaʼob. Ku tsikbaloʼob tiʼ religión bey xan tiʼ baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Jujuntúul reformadoroʼobeʼ láayliʼ ku kaʼanskoʼob le Trinidadoʼ, baʼaleʼ jeʼex u yaʼalik junpʼéel libroeʼ Capitoeʼ «maʼ tu yaʼalaj mix baʼal yoʼolal le Trinidadoʼ» (La reforma  radical). ¿Baʼaxten? Tumen Capitoeʼ jaʼakʼ u yóol le ka eʼesaʼabtiʼ tumen Miguel Servet baʼax ku yaʼalik le Biblia tu yoʼolal le kaʼansajoʼ. *

U yaʼalik máak maʼ tu creertik le Trinidadoʼ jeʼel tak u beetik u kíimsaʼaleʼ, le oʼolal Capitoeʼ maʼ tu tsʼáaj ojéeltbil baʼax ku creertikiʼ. Baʼaleʼ tak táanil tiʼ u kʼaj óoltik Serveteʼ le baʼaxoʼob tu tsʼíibtoʼ tu yeʼeseʼ tsʼokaʼaniliʼ u xuʼulul u jach creertik le Trinidadoʼ. Juntúul sacerdoteeʼ tu yaʼaleʼ Capito yéetel uláakʼ máakoʼobeʼ tu muchʼuba «u xakʼaltoʼob le kaʼansajoʼob maas talam u naʼataʼaloʼoboʼ, [yéetel] kʼuch u naʼatoʼob maʼ jaaj u kaʼansajil le Santísima Trinidadoʼ». Cien jaʼaboʼob tiʼ leloʼ kʼuch kʼaj óoltbil Capito bey le yáax máak tsʼíibtik libroʼob maʼ tu creertaj le Trinidadoʼ.

Capitoeʼ u yojleʼ teʼ Biblia yaan u jaajiloʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Koʼox chaʼik tiʼ le Biblia yéetel tiʼ u kaʼansajoʼob Cristooʼ ka u gobernartoʼob le teologíaoʼ». Jeʼex u yaʼalik le historiador Kittelsonoʼ, Capitoeʼ «mantatsʼ tu yaʼaleʼ maʼ maʼalob le baʼax tu beetaj le teologoʼob úuchik u tsʼáaikoʼob juntséelil le [Kiliʼich] Tsʼíiboʼoboʼ».

Uláakʼ máak taakchaj xan u kanik u jaajil yoʼolal u Tʼaan Dioseʼ Martin Cellarius, juntúul táankelem pʼáat tu yotoch Capito tu jaʼabil 1526 (kʼaj óoltaʼab xan bey Martin Borrhaus).

Cellariuseʼ síij tu jaʼabil 1499. Letiʼeʼ jach u tsʼaamaj u yóol u xok teología yéetel filosofía. Tu kʼamaj junpʼéel puesto utiaʼal u tsʼáaik xook tu kaajil Wittenberg (Alemania), tuʼux líikʼ le reformadoroʼoboʼ. Maʼ xáanchaj tiʼ leloʼ Cellariuseʼ tu kʼaj óoltaj Martín Lutero yéetel uláakʼ reformadoroʼob. ¿Bix jeʼel u tsʼáaik cuenta Cellarius máakalmáak u jaajil yéetel máakalmáak u kaʼansaj chéen wíinikoʼob?

Cellariuseʼ ku creertik kaʼacheʼ utiaʼal ka u naʼat máak tubeel baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ «unaj u xokik mantatsʼ, u ketik yéetel uláakʼ jaatsoʼob yaan ichiloʼ, bey xan u sen orar máak yéetel u arrepentir» (Teaching the Reformation). ¿Baʼax kʼuch u naʼat Cellarius úuchik u xakʼaltik baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ?

Tu mesil julio tiʼ 1527, Cellariuseʼ tu tsʼíibtaj teʼ libro On the Works of God (Baʼaloʼob yaan yil yéetel u meyaj Dios) le baʼaxoʼob kʼuch u naʼatoʼ. Tu yaʼaleʼ maʼ jaaj wa ku suut bakʼil le waajoʼ yéetel wa ku suut kʼiʼikʼil le vino jeʼex u kaʼansik le Iglesiaoʼ, baʼaxeʼ chéen junpʼéel chíikulal tiʼ le baʼax tu beetaj Jesusoʼ. Jeʼex tu yaʼalil profesor Robin Barneseʼ, le libro tu beetaj Cellariusoʼ «tu tsʼáaj tuʼux u naʼataʼaleʼ le profecíaʼob yaan teʼ Bibliaoʼ ku yeʼeskoʼob yaan u kʼuchul u kʼiinil u yúuchul yaayaj baʼaloʼob yéetel u yantal muʼyajil tuláakal tuʼux. Ken tsʼoʼokkeʼ yaan u yutskíintaʼal tuláakal baʼal yéetel yaan u yantal kiʼimak óolal tuláakal tuʼux» (2 Pedro 3:10-13).

Cellariuseʼ kex maʼ tʼaanaj tu contra le Trinidadoʼ, tu tsʼáaj naʼatbileʼ maʼ igual le «Taata yaan teʼ kaʼan» yéetel «Jesucristo, u Paaloʼ». Tu yaʼalaj xaneʼ Jesuseʼ juntúul tiʼ le yaʼabkach diosoʼoboʼ yéetel juntúul xan tiʼ u paalal le Dios yaan tuláakal páajtalil tiʼoʼ (Juan 10:34, 35).

Tiʼ junpʼéel libroeʼ Robert Wallaceʼ tu yaʼaleʼ le baʼax tu tsʼíibtaj Cellariusoʼ jelaʼan tiʼ le baʼax ku creertaʼal yoʼolal le Trinidad teʼ kʼiinoʼoboʼ (Antitrinitarian Biography, 1850). Le oʼolal ku tuklaʼaleʼ Cellariuseʼ maʼ tu creertaj le Trinidadoʼ. * Ku  yaʼalaʼaleʼ Dios tsʼáa tu tuukul Cellarius ka «u tsʼáa kʼaj óoltbil máax Jajal Dios yéetel máax Cristo».

Le teólogo Johannes Campanusoʼ bin kajtal xan tu kaajil Wittenberg kex tu jaʼabil 1527. Le máakaʼ jach kʼaj óoltaʼan kaʼach yoʼolal u naʼat. Kex tiaʼan kaʼach teʼ tuʼux maas yaʼabchaj le reformadoroʼoboʼ, Campanuseʼ jach lúub u yóol yoʼolal baʼax ku kaʼansik Martín Lutero. ¿Baʼaxten?

Campanuseʼ maʼ tu creertik wa le waajoʼ ku suut u bakʼel Jesús, yéetel le vinooʼ ku suut u kʼiʼikʼel. Mix tu creertik xan wa tu yorail le misaoʼ tiaʼan u bakʼel Jesús teʼ waajoʼ yéetel wa tiaʼan u kʼiʼikʼel Jesús teʼ vino jeʼex u kaʼansik kaʼach Martín Luterooʼ. André Séguenny, juntúul máax ku tsʼíibtik libroʼobeʼ, tu yaʼaleʼ Campanuseʼ ku creertik kaʼacheʼ «le waajoʼ maʼ tu suut yaanal baʼaliʼ», baʼaxeʼ «chéen ku chíikbesik u bakʼel Cristo». Tu jaʼabil 1529, anchaj junpʼéel muchʼtáambal tu kaajil Marburgo utiaʼal u tsikbaltaʼal le kaʼansajoʼobaʼ, baʼaleʼ maʼ chaʼab u yaʼalik Campanus baʼax tsʼoʼok u kanik teʼ Bibliaoʼ. Ka máan kʼiineʼ pʼektaʼab tumen u yéet meyajoʼob tu kaajil Wittenberg.

Le reformadoroʼoboʼ tu chʼaʼpʼektoʼob Campanus tumen yaanal baʼax ku creertik yoʼolal le Taataoʼ, le Paaloʼ, yéetel le espíritu santooʼ. Teʼ libro Restitution tu jóoʼsaj Campanus tu jaʼabil 1532, tu yaʼaleʼ «jeʼex juntúul íichamtsil yéetel u yatan ku yaʼalaʼal ‹junpʼéeliliʼ wíinkliloʼobeʼ›», le Taata yéetel le Paal xanoʼ «‹juntúuliliʼob›, baʼaleʼ maʼ u kʼáat u yaʼal wa jach tiaʼanoʼob tiʼ junpʼéeliliʼ wíinkliliʼ» (Juan 10:30; Mateo 19:5). Tu tsʼáaj cuenta xaneʼ le Bibliaoʼ ku yeʼesikeʼ yaan páajtalil tiʼ le Taata yóokʼol le Paaloʼ, tumen ku yaʼalik: «U pool le xiiboʼ Cristo, u pool le koʼoleloʼ letiʼe xiiboʼ, u pool Cristoeʼ Dios» (1 Corintoiloʼob 11:3).

Baʼaleʼ ¿baʼax túun le espíritu santooʼ? Campanuseʼ tu kaʼa chʼaʼchiʼitaj le Bibliaoʼ, ka tu yaʼalaj: «Mix tuʼux ku yaʼalik le Biblia wa le Espíritu Santooʼ juntúul tiʼ le óoxtúul diosoʼob yaan ichil le [Trinidadoʼ]. U espíritu Dioseʼ letiʼe muukʼ ku meyaj tiʼ Dios utiaʼal u beetik tuláakal baʼaloʼ» (Génesis 1:2).

Luteroeʼ tu yaʼaleʼ Campanuseʼ táan u pochʼik Dios, yéetel tiaʼan tu contra u Paal Dioseʼ. Uláakʼ juntúuleʼ tu yaʼalaj ka kíimsaʼak, baʼaleʼ Campanuseʼ maʼ tu beetaj u cuentailiʼ. Jeʼex u yaʼalik le libro La Reforma Radicaloʼ, «Campanuseʼ tu naʼataj baʼaxten bin kʼaasil tiʼ le Iglesiaoʼ: tumen tu tuʼubsoʼob le baʼax jach tu jaajil tu kaʼansaj le apostoloʼob yoʼolal Dios yéetel le xiiboʼ, jeʼex u chíikpajal teʼ Bibliaoʼ».

Campanuseʼ maʼ tu tuklaj u káajsik junpʼéel religioniʼ. Letiʼeʼ tu yaʼaleʼ chéen kunel úuchik u sen kaxtik u jaajil «ichil le sectaʼob yéetel ichil tuláakal le máaxoʼob u tsʼaamubaʼob tu contra le Iglesiaoʼ». U tuukul kaʼacheʼ u yutskíintik u kaʼansaj le Iglesia Catolicaoʼ, u beetik ka u kaʼans u jaajil yoʼolal le baʼaxoʼob tu yaʼalaj Cristooʼ. Baʼaleʼ ka máan kʼiineʼ oksaʼab cárcel tumen u nuuktakiloʼob le Iglesiaoʼ; maʼ xaaneʼ veinte jaʼab tu beetaj teʼ carceloʼ. Ku  tuklik le historiadoroʼoboʼ míin tu jaʼabil 1575 ka kíimi.

Úuchik u sen xokik le Bibliaoʼ, Capito, Cellarius, Campanus, yéetel uláakʼ máakoʼobeʼ tu kaxtoʼob u jaajil. Kex maʼ tuláakal le baʼax tu naʼatoʼob jach letiʼ u jaajiloʼ, le utsul máakoʼobaʼ mantatsʼ tu tsʼáaj u yóol u xakʼaltoʼob u Tʼaan Dios, yéetel jach maʼalob tu yiloʼob le baʼaxoʼob tu kanoʼoboʼ.

Apóstol Pabloeʼ tu yaʼalaj tiʼ u yéet cristianoiloʼob: «Xakʼalteʼex tuláakal baʼal utiaʼal ka a wileʼex wa maʼalob; chʼíikikeʼex a beeteʼex baʼax maʼalob» (1 Tesalonicailoʼob 5:21). Wa taak a wojéeltik u jaajileʼ u j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ u beetmoʼob junpʼéel libro ku kʼaabaʼtik ¿Baʼax jach tu jaajil ku kaʼansik le Bibliaoʼ?